سوال: آیا برای محاسبه خمس، می‌توان قرضی که در بین سال انجام شده را از درآمد باقیمانده کسر کرد؟شرح پرسش: شخصی اول دی ماه، پایان سال خمسی‌اش بوده و خمسش را پرداخت نکرده است. وی در پایان سال خمسی، یک میلیون تومان در حسابش بوده، ولی در بین سال جهت مخارج زندگی ۵۰۰ هزار تومان قرض کرده است. آیا الآن که دو ماه می‌گذرد، برای محاسبه خمس می‌تواند آن ۵۰۰ هزار تومان قرضی را که تا الآن پرداخت نکرده، از یک میلیون کم کند و به طلبکار بپردازد و فقط خمس ۵۰۰ هزار تومان باقیمانده را پرداخت نماید؟ اگر چند ماه بعد موعد ادای قرض باشد و در آن زمان قصد پرداخت داشته باشد چطور؟
نظر مراجع تقلید در این‌باره مختلف است:
۱ـ گروهی معتقدند چنانچه قبل از پایان سال خمسی بدهی خود را پرداخت کند، آن مقدار مشمول خمس نیست، ولی اگر بعد از سال خمسی پرداخت کند، نمی‌تواند مبلغ بدهی را از درآمد باقیمانده کسر نماید.[۱]
۲ـ برخی می‌گویند اگر بدهی مربوط به همان سال درآمد باشد و بخواهد آن‌را پرداخت نماید، از درآمد سال کسر می‌شود، هر چند از پایان سال خمسی گذشته باشد.[۲]
۳ـ بعضی نیز بر این باورند که اگر شخص بعد از این‌که درآمدی دارد، قرض کرده است، بدهی از درآمدش کسر می‌شود ولی اگر قبل از این‌که درآمدی داشته باشد قرض کند، نمی‌تواند آن‌را از درآمد کسر کند.[۳] بله اگر هنوز از زمان حصول درآمد یک سال نگذشته باشد، می‌تواند بدهی را از این درآمد پرداخت کند و گرنه ابتدا باید خمس یک میلیون را بدهد، سپس قرضش را با مابقی بپردازد.[۴]
شایان ذکر است؛ همه فقها در این مسئله اتفاق نظر دارند که اگر بدهی مذکور، مربوط به سال‌های قبل باشد، نمی‌توان در پایان سال خمسی آن‌را از درآمد باقیمانده کسر نمود، ولی اگر در بین سال بدهی سال‌های قبل را پرداخت کرد، می‌تواند از در آمد سال کسر کند.
پاسخ مراجع عظام تقلید نسبت به این سوال، چنین است:
حضرت آیه الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):
بدهی، اعم از این‌که بر اثر قرض گرفتن باشد و یا بر اثر خرید نسیه یا وام اگر به خاطر تامین مخارج سالانه زندگی همان سال درآمد باشد، اگر بخواهد پرداخت نماید از درآمد سال کسر می‌شود، ولی اگر برای بدهیهای سال‌های قبل باشد هر چند مصرف درآمد سالانه برای پرداخت آن جایز است ولی اگر تا پایان سال پرداخت نشود از درآمد سالانه استثنا نمیشود.
حضرت آیه الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):
قرضی که هزینه زندگی سال شود می‌تواند مقدار آن را از درآمد همان سال کسر کنند و خمس ما زاد را پرداخت کنند ولی نمی‌توانند قرض سال‌های قبل را از درآمد این سال کسر کنند.
حضرت آیه الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی):
اگر بعد از به دست آمدن درآمد برای مخارج قرض کرده، از درآمد کسر می‌شود ولی اگر قرض قبل از حصول درآمد باشد نمی‌تواند از درآمد کسر کند.
بله اگر هنوز از زمان حصول ربح یکسال نگذشته می‌تواند دینش را از این درآمد بپردازد و گرنه ابتدا باید خمس یک میلیون را بدهد و سپس قرضش را با مابقی بپردازد.
حضرت آیه الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):
اگر قبل از رسیدن سال بدهی پرداخت شود مانعی ندارد ولی کنار گذاشتن و کسر مُسقط خمس نیست. پس در فرض سوال که تا قبل از رسیدن سال، بدهی را نپرداخته است پرداخت خمس موجودی در اول سال (خمس یک میلیون تومان) واجب است.
حضرت آیه الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):
چنانچه قبل از سال خمسی بدهی خود را پرداخت کند مشمول خمس نیست، ولی اگر بعد از سال خمسی پرداخت کند خمس دارد و نمی‌توان مبلغ بدهی را کسر کند.
حضرت آیه الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):
اگر قبل از رسیدن سال خمسی مبلغ مذکور را به طلبکار بدهد، جزء موونه محسوب می‌شود و خمس ندارد. در غیر این‌صورت باید خمس آن را بپردازد.
حضرت آیه الله العظمی وحید خراسانی (مد ظله العالی):
اگر در بین سال براى مخارج خود قرض کند و پیش از تمام شدن سال منفعتى ببرد، نمى‌تواند مقدار قرض خود را از آن منفعت کسر نماید، مگر این که قرض بعد از حصول منفعت باشد، ولى مى‌تواند قرض خود را از منافع اثناى سال ادا نماید.
جواب: بلی، به نظر بسیاری از فقها پرداخت خمس هدیه بنابر احتیاط واجب است. اما به نظر مرحوم امام ـ ره ـ و مقام معظم رهبری پرداخت خمس هدیه لازم نیست. (توضیح المسائل دوازده مرجع، ج۲ ، م۱۷۵۳ ـ ترجمه اجوبه الاستفتائات مقام معظم رهبری، چاپ وزیری، س۸۵۱).
جواب: اگر جایزه باشد زکات ندارد اما اگر حلال باشد جزء درآمد همان سال شخصی می‌شود که اگر تا یک سال مصرف نکرد بنابر فتوای برخی مراجع باید خمس آن را بپردازد ولی بنابر فتوای امام و رهبری خمس ندارد. (توضیح المسائل ۱۲ مرجع، م۱۷۵۳ و ترجمه اجوبه، س۸۵۱).
چند استفتاء از آیه الله خامنه ای دام ظله:
جواب: اگر از درآمد بین سال خریده، خمس دارد.
جواب: یارانه خمس ندارد، ولى سود حاصله اگر تا سر سال خمسى باقى بماند، متعلق خمس است.
جواب: خمس بذر را ضامن است و محصول در زاید بر موونه سال نیز خمس دارد.
جواب: خمس آن به عهده شما نیست، بله اگر علم دارید که به عین آن مال خمس تعلّق گرفته و صاحبش آن را ادا نکرده، شما در آن مال نمى‌توانید تصرّف کنید و دادن خمس آن هم از طرف شما کفایت از وظیفه صاحبش نمى‌کند.
جواب: شارژ موبایل را اگر با درآمد بین سال پرداخته است، اعتبار باقیمانده در کارت سر سال خمسی خمس دارد.
پی نوشتها:
[۱]. آیات عظام صافی گلپایگانی، مکارم شیرازی و نوری همدانی.
[۲]. آیات عظام خامنه‌ای و سیستانی؛ البته از عبارت آیت الله سیستانی چنین بر می‌آید که حتی در صورت عدم قصد پرداخت بدهی نیز، می‌توان آن را از در آمد کسر نمود.
[۳]. آیات عظام وحید خراسانی و شبیری زنجانی.
[۴]. آیت الله شبیری زنجانی.
