فلسفه حج چیست؟

وقتی سخن از فلسفه حج به میان می‎آید اولین چیزی که به ذهن هر مسلمانی خطور می‎کند این است که مانند دیگر عبادات و فرایض در حج نیز هدف اظهار عبودیت و بنده‎گی خداوند متعال است.(۱) در ادای فریضه حج و به جا آوردن اعمال آن مانند احرام و طواف و رمی و سعی؛ انسان مسلمان سر تعظیم و تسلیم به درگاه خداوند فرود می‎آورد و به عبارتی دیگر اطاعت از وی می‎کند.

اما همان‎گونه که دیگر عبادات نیز فواید دیگری چه از لحاظ جسمی، روحی و یا اخلاقی برای انسان و جامعه‎ای که در آن می‎زید، دارد که بی‎شمارند؛ در ارتباط این فریضه مبارک نیز می‎توان فواید متعددی را برشمرد که هم خود حاجی و هم اجتماع از آن سود می‎برند. اگر چه چنان‎که گفتیم این فواید بی‎شمار است ولی ما در ذیل برخی از آن را به صورت مختصر ذکر کرده‎ایم که یادآوری آن‎ها خالی از لطف نخواهد بود:

الف ـ تأثیر بر اجتماع:

در اسلام فرایض متعددی وجود دارد که بر جمعی بودن آن تأکید شده است و حتی در برخی موارد انجام آن به صورت فردی مقبول و پذیرفته نیست. حج نیز از جمله فرایضی است که به صورت جمعی انجام می‎گیرد و به طور قطع فواید آن در بعد سیاسی اجتماعی اهمیت بیشتری دارد و این اهمیت تا جایی است که امام صادق(ع ) می‎فرماید: دین برپاست مادامی که کعبه برپاست.

در مراسم حج که با احرام آغاز می‎شود، همه با یک لباس متحد‎الشکل که مرکب از دو تکه سفید رنگ است، در کنار یک‎دیگر قرار می‎گیرند و تمام انسان‎ها از جای‎گاه یکسانی برخوردارند و تفاوتی بین فقیر و غنی، خرد و کلان، زن و مرد و حتی بین زاهد و عابد با فردی که گناهان بی‎شماری را مرتکب شده است، وجود ندارد. در حج حتی پیامبر و اولیای الهی در بین جمعیت بوده‎اند و هیچ تفاوتی به ـ صورت عام ـ بین آن‎ها در انجام اعمال نمی‎باشد و آن چه است برابری است و نبودن تفاوت و تبعیض بین انسان‎ها.

از جانبی دیگر چون حجاج از اقصی نقاط جهان در مکه مکرمه به عنوان نقطه پرگار جامعه اسلامی گردهم می‎آیند، حج کانگره‎ای عظیم از مسلمانان است که اوج معنویت و برادری با صفا و صمیمیت و به دور از هر تعلق مادی و وجود امتیازات طبقاتی ایجاد می‎گردد، مسلمانان با حضور در کنار یک‎دیگر از مشکلات هم با خبر شده و با تبادل نظرات راه‎کارهایی را برای حل آن‎ها می‎یابند.

برائت از مشرکین از دیگر مواردی است که به زعم برخی از علمای دین باید در ایام حج توسط حاجیان به انجام برسد که می‎تواند نشانی از وحدت بین آنان و مشت کوبنده‎ای بر دهان همه کسانی باشد که در مخالفت با اسلام بوده و سعی در مقابله با مسلمانان دارند.

به عبارتی دیگر می‎توان مراسم حج را رسانه‎ای دانست که از طریق آن صدای مسلمانان به تمام جهان مخابره می‎گردد و در معنایی وسیع‎تر می‎توان آن را رهگذری به سوی ایجاد وحدت کلمه و هم‎آهنگی از تمام جهات برای ایجاد یک امت واحد اسلامی دانست که هدف نهایی دین اسلام در بعد سیاسی ـ اجتماعی است.

فواید جمعی این فریضه تنها به بعد سیاسی ـ اجتماعی محدود نمی‎گردد و از نظر اقتصادی نیز این ایام زمینه‎ساز ایجاد بازاری از مسلمانان است و مبادلات تجارتی را بین مسلمانان رونق می‎بخشد که این تنها به حاجیان منحصر نبوده و از طریق آنان به تمام ساکنان جهان تسری می‎یابد و می‎تواند تأثیرات بی‎شماری را از نظر اقتصادی بر امت اسلامی داشته باشد.(۲)

ب ـ تأثیر فردی:

فریضه حج اگر چه تأثیرات فراوانی را بر اجتماع می‎گذارد ـ که تعدادی از آن‎ها بر شمرده شد ـ‎، از آن جایی که مشتمل بر اعمال متعددی است، بر فرد نیز تأثیرات به سزایی خواهد داشت که از جمله آن‎ها ایجاد احساس حریت در انسان می‎باشد.

انسان‎ها در زنده‎گی روزمره خود با انواع و اقسام مادیات و لذات دنیوی سر و کار دارند. تقلی و دست و پا زدن برای کسب روزی و تلاش برای رقابت در زنده‎گی اجتماعی اگر چه از نظر اسلام ناپسند نیست و در بسیاری از موارد به خصوص در زمینه تهیه قوت و نفقه اهل و عیال واجب دانسته شده است ولی لحظاتی در زنده‎گی پیش آمده و می‎آید که انسان ناخواسته از ذات و جوهر اصلی خود دور گشته و در نتیجه آن فاصله وی با معبود افزایش می‎یابد و آن زمان است که اسیر و بسته در غل و زنجیرهای نامرئی دنیا، علی‎رغم استفاده از لذات آن از زنده‎گی و دست‎و پا گیری آن به تنگ می‎‎آید. در آن لحظات انسان به دنبال راه گریز می‎باشد تا بتواند خود را از آن وضعیت خلاص کند.

شاید برای رهایی از این وضعیت است که خداوند دستور بستن احرام برای حاجی را می‎دهد تا او با پوشیدن دو جامه ساده و عاری از رنگ و نقش و نگار ـ به جز سفیدی که تأثیر فراوانی بر روح خسته می‎گذارد ـ در صحرای عرفات خود را آماده خلوص برای طاعت حق نموده تنش را از هر پوشاک زینتى و هر زینت و زیور دیگر یا تعلقات دنیایی رها نماید. انسان در آن وضعیت به خود مى‎آید و خود را تنها وابسته و بنده خدای خویش می‎بیند و احساس آرامش از عدم بنده‎گی هر آن چیز دیگری غیر از وی می‎کند.

هفت بار گشتن به دور خانه خدا (کعبه) با لباسی ساده و دلی پاک، آن هم در حالی که قلب انسان در نزدیک‎ترین مکان ممکن نسبت به کعبه قرار دارد، لحظه‎روحانی دیگری است که در آن وقت انسان متوجه می‎گردد که تعلقات او به موهومات و مادیات باعث و علت پس‎مانی‎های او از کاروان انسانیت است و تا لحظه‎ای که پر و بال وى بسته است توان پرواز به سوی معبود برایش متصور نیست.

قربانی کردن در منا که خود به گونه‎ای پاسداشت و یادآور قربانی کردن اسماعیل(ع) توسط حضرت ابراهیم(ع) به دستور پیامبر می‎باشد، گذشت از اموال و هر آن چیزی است که انسان به آن تعلق خاطر دارد و به تعبیر حضرت امام جعفر صادق(ع) حج اکبر. این قربانی کردن گذشته از این که اطاعت از دستور خداوند می‎باشد، تمرینی است بر این که همیشه در راه خداوند از متعلقات خاطر گذشت و نتیجه آن خواهد شد که امام علی بن الحسین(ع) فرموده‎اند: چون حاجی قربانی کند، قربانی او بهای آزادی وی از آتش قیامت است.

دویدن بین صفا و مروه که به تعبیر امام جعفر صادق(ع) «هیچ مکان عبادتی نزد خدا محبوب‎تر از محل سعی نیست»؛ از دیگر اعمالی است که انسان را به خداوند و معبودش نزدیک‎تر می‎نماید. در آن سعی و تلاش است که انسان به هر اندازه که مغرور و خودپسند باشد، سر تسلیم به درگاه الهی فرومی‎آورد و به تعبیر همان امام معصوم(ع) هر گردن‎کش و متکبری در آن جا خوار و ذلیل می‎گردد.

در کل باید گفت چه زیبا آورده‎اند که از قول امام رضا(ع) که درباره فواید حج فرموده‎اند: ورود به‎درگاه پروردگار عزوجل و درخواست افزونى الطاف (مادى و معنوى) از آن درگاه، و بیرون شدن از گناهان گذشته و احساس این‎که اکنون باید عمل را از سر گیرد و خویشتن را براى آینده عمر مهیاتر و آماده‎تر سازد، بر اثر صرف اموال و خسته‎گى بدن و خوددارى از شهوات و لذات (به جهت تمرین به تروک احرام) حالت فداکارى در راه ادای وظائف بنده‎گى به وى دست می‎دهد، به برکت عباداتى که در این عمل انجام می‎گیرد و چهره خضوع و مسکنت و ذلتى که حاجى بر اثر تحمل گرما و سرما به خود مى‎گیرد، به خداوندگار خویش نزدیک می‎شود، و دیگر خدا دوستى و خداترسى که در این راه عاید شخص مى‎گردد، و دیگر برطرف شدن (بیماری‎هاى اخلاقى چون) قساوت قلب و گستاخى به خدا و غفلت از یاد حق تعالى، وى (در نتیجه صفاى باطنى که از این اعمال کسب می‎کند) امید و آرزو را از مخلوق می‎برد و همه امید و آرزویش را به خدا منحصر می‎سازد… و دیگر منافع مادى که به تحرک بازار اقتصاد و رونق خرید و فروش نصیب بازرگانان و کسبه و مستمندان از شرق تا غرب عالم می‎شود اعم از آن‎ها که در حج شرکت کرده و آن‎ها که شرکت ننموده‎اند….(۳)

پاورقی:

۱ـ از حضرت محمد(ص) در حدیثی نقل شده است که منظور از وجوب نماز، حج ، طواف و دیگر مناسک بپا داشتن ذکر و یاد خداست.

۲ـ در شرایط کنونی جهان، با وجود مراودات بسیار زیاد در سطح جهان این بعد از حج کمتر مهم جلوه می‎نماید ولی درگذشته از مهم‎ترین بازارهای جهان پس از مراسم حج شکل می‎گرفت که تأثیر فراوانی از نظر اقتصادی در بلاد اسلامی داشت.

۳- بحارالانوار، ج ۶، ص ۹۴.

فلسفه‌ی حج به روایت پیامبر عظیم الشان اسلام صلی الله علیه و آله

حج بهترین فرصت و برترین زمان برای نمایش عظمت و اقتدار جامعه توحیدی است. پیامبر (ص)به دستور خداوند در فراخوانی، مسلمانان را به ادای این ودیعه الهی و شناخت فرایض آن دعوت می نمود و بارها در فرمایشهای خود، ارزش و فضیلت حج را بازگو می کرد. آنچه می خوانید گزیده ای از سخنان گرانقدر آن حضرت پیرامون مسأله حج و شناخت فلسفه و آداب آن است. فلسفه حج به طواف پیرامون خانه خدا و بین صفا و مروه و رمی جمرات فرمان داده شد، فقط برای برپایی یاد خدا. برترین اعمال، پس از جهاد از رسول خدا (ص) پرسیدند: کدام یک از کارها با فضیلت تر است؟ حضرت فرمود: ایمان به خدا و پیامبرش. پرسیدند: پس از آن چه؟ فرمود: جهاد در راه خدا. گفتند: پس از آن چه؟ فرمود: حج پذیرفته شده. پیامبر خدا (ص): انفاق در حج، هفتصد برابر انفاق در راه خدا، پاداش دارد. پاداش حج پاداش حج نیکو، جز بهشت نیست. پیامبر خدا (ص): حج گزار هیچ تسبیح و تهلیل و تکبیری نمی گوید، مگر آن که به سبب آن بشارتی به او داده می شود. نتایج پیوسته حج گزاردن پیامبر خدا (ص): زیاد به حج و عمره رفتن، از تنگدستی جلوگیری می کند. هرکس در حال احرام بمیرد، لبیک گوی برانگیخته می شود. باریافته باری تعالی باریافتگان درگاه الهی سه گروهند: رزمنده، حج گزار و به جای آورنده عمره.  میهمان خدا حاجیان و عمره گزاران، میهمانان خدایند. خداوند، دعوتشان کرده، پاسخ گفته اند. آنان هم از خدا درخواست کرده اند، عطایشان کرده است. آثار حج به حج خانه خدا بروید؛ زیرا حج، گناه را می شوید، همچنان که آب، چرک را. پیوسته حج و عمره بگزارید ؛ زیرا این دو، فقر و گناهان را از بین می برند، آن گونه که کوره آهنگری، زنگار آهن را می زداید. بی نیازی حج کنید، هرگز نیازمند نمی شوید. حجر الاسود حجر، دست خدا در زمین است. هر که دست خود را بر آن بکشد، با خدا بیعت کرده که نافرمانی اش نکند. پاکیزگی ره توشه هرکس خود را برای سفر آماده کند و در وسایلش ]حتی [پرچم حرامی باشد، خداوند، حجش را نمی پذیرد. نشانه قبولی نشانه قبولی حج، آن است که بنده، گناهانی را که مرتکب می شده است، ترک کند. ثواب لبیک گویی هیچ حج گزاری نیست که روز را، به لبیک گفتن به سر آورد، مگر آن که همراه غروب خورشید، گناهانش پنهان می شود. کسی که یک روز تا غروب آفتاب، لبیک بگوید، گناهانش از بین می رود و همچون زمانی می شود که مادرش او را به دنیا آورده است. فضیلت طواف خداوند، به طواف کنندگان افتخار می کند. هرکس هفت بار، خانه خدا را طواف کند و آن را بشمارد، برای هرگامش حسنه ای نوشته می شود و گناهی از او محو می گردد و یک درجه بر او افزوده می شود. پاداش سعی حج گزار وقتی بین صفا و مروه سعی کند، از گناهانش بیرون می آید. اهمیت عرفات برخی از گناهان، جز در عرفات، بخشوده نمی شود. پاداش جمرات سنگ زدن به جمره ها، ذخیره روز قیامت است. حج گزار، وقتی بر جمره ها سنگ بزند، از گناهانش بیرون می آید. فلسفه قربانی قربانی برای آن واجب شده است که بینوایان، از گوشت به وسعت و نوا برسند (از گوشت سیر شوند)، پس به آنان بخورانید. هشدار نسبت به ترک حج (از وصیتهای پیامبر خدا (ص) به علی (ع)): یا علی !ترک کننده حج، در حال استطاعت، کافر است. خدای متعال می فرماید: برای خداست بر عهده مردم حج خانه خدا، برای کسی که راهی به آن داشته باشد (و بتواند) و هر کس کفر ورزد، خداوند از جهانیان بی نیاز است؟.

فلسفه‌ی حج از دیدگاه امام رضاعلیه السلام

دین به عنوان یک اصل ثابت و غیر قابل انکار در زندگی بشر نقش مهمی را بر عهده دارد و اهمیت آن بر کسی پوشیده نیست. اما اینکه چه مفاهیمی در قالب یک شریعت عهده دار هدایت انسان است و از زبان چه کسی و با چه مضمونی ارایه شده، سؤالی است که انسان همواره در پی کشف آن بوده است.

هماهنگی تعالیم الهی اسلام با فطرت انسان از ویژگی هایی است که باعث تمایز آن از سایر ادیان و موجب گرایش اندیشه های پاک و حقیقت جو شده است که این نشانه جاودانه و جهانی بودن این شریعت مقدس می باشد. بنابراین بر خداوند حکیم است تا برای دوام این اصل ثابت در زندگی بشر و تداوم موافقت احکام و دستورات آن با فطرت انسان، برنامه هایی تدوین کند که در هر عصری و با وجود هر گونه شرایط زمانی علاوه بر موافقت با فطرت الهی انسان، به نیازهای روحی، جسمی، فردی و اجتماعی او پاسخ دهد.

در این راستا «حج» به عنوان سند گویا و جنبش حرکت آفرین اسلام مایه دوام دین و ایجاد روحیه جمعی بین مسلمانانی است که به لحاظ پراکندگی جمعیتی در نقاط مختلف و گستردگی جغرافیایی کشور اسلامی از یکدیگر فاصله گرفته اند. علاوه براین از آنجا که حج ریشه در اصول اعتقادی و فکری مسلمین دارد باعث استحکام پایه های اخلاقی در فرد فرد مسلمین می شود که می توان از آن به عنوان نهضت خودسازی در اسلام یاد کرد، از طرف دیگر «حج» باعث اصلاح اخلاق اجتماعی و تثبیت اخلاق اسلامی در جامعه می شود.

* علت وجوب حج

اهمیت این عبادت الهی در آن جاست که آیات متعددی از قرآن کریم وجوب و فلسفه حج را برای مسلمین تبیین کرده و روایات فراوانی از پیشوایان معصوم(ع) در تثبیت این اندیشه قرآنی وارد شده است که خداوند در سوره آل عمران می فرماید:

«و بر مردم، حج و زیارت آن خانه واجب است، بر هر کسی که توانایی یافته و بر آن راه یابد و هر که کافر شود تنها در خود زیان رسانده است»۱

همچنین پیامبرعظیم الشأن اسلام(ص) درباره مقصود از وجوب حج فرموده اند:

«منظور از وجوب حج و طواف و دیگر مناسک به پا داشتن ذکر و یاد خداست»۲

امام رضا(ع) نیز در این باره می فرمایند:

«ای مکلف به تکلیف حج، خدایت مورد رحمت قرار دهد، به تو هشدار می دهم که حج فریضه ای از فرایض خداوند جلیل و عزیز است و بر آن که دارای استطاعت می باشد واجب است. و این وجوب در تمام عمر انسان یکباراست و خداوند بر انجام دهنده آن وعده بهشت و گذشت از گناهان داده است و در قرآن مجید که سند تمام حقایق است، روی گردان از این واجب عظیم و فریضه بزرگ را کافر نامیده و به تارک آن وعده آتش قیامت داده، پس ما از آن آتش به حق پناه می بریم»۳

 * استطاعت شرط وجوب حج

در حدیث شریف حضرت رضا(ع) که در تفسیر آیه مذکور بیان شده است، سخن از شرایط استطاعت به میان آمده است که دلیل بر وجوب حج می باشد.

استطاعت همان توانایی مالی برای حج است و بر هر مسلمانی واجب است که در صورت استطاعت مالی به حج برود، به علاوه از حضرت صادق(ع) روایت شده است که: «تا کعبه برپاست، دین نیز پایدار است.»۴ با توجه به نقش مهم حج در حفظ دین و نیز با اهتمام به این امر که پیامبر اسلام(ص) حفظ دین را برهر مسلمانی واجب دانسته اند، نوعی دیگر از استطاعت که ثمره سفر حج است قابل بررسی است و آن استطاعت اجتماعی می باشد.

بنابراین بر مسلمانان واجب است که در صورت توانایی مالی با شرکت در کنگره عظیم حج که مظهر وحدت، انسجام و قدرت امت اسلامی است، استقلال و عدم وابستگی به بیگانگان را برای جامعه مسلمین به ارمغان آورند.

معارف و علل تشریع حج در اندیشه حضرت رضا(ع)

علی بن موسی الرضا(ع) درباره فلسفه و علل تشریع حج خطاب به فضل بن شاذان می فرمایند: «حج به سوی خدا رفتن و در پیشگاه باری تعالی حاضر شدن است»۵

حج باطنی که مقصود از زیارت است باعث بروز تحولات اساسی در زائر می شود چرا که مناسک حج سمبلی از مناسک اسلامی است و باعث ایجاد روحیه تقوی در افراد و تربیت نفس می شود.

هدف از آفرینش انسان، معرفت خداست و انسان زمانی به این معرفت دست می یابدکه بوسیله عبادت به تربیت نفس خود بپردازد و حج مشتمل بر تمام نتایجی است که از سایر عبادات چون نماز و روزه حاصل می شود بنابراین در معرفت انسان نسبت به خدا اثری بنیادین دارد.

 *کمال طلبی

در ادامه آن حدیث شریف حضرت رضا(ع) سر عظیم حج را این چنین بیان می دارند:«حج زیادت طلبی و کمال خواهی است.»

کمال طلبی در انسان از فطریات مسلم و غیر قابل انکار است و آنچه در مراسم پرفیض حج به ندای فطرت انسان پاسخ می دهد، حرکت انسان بر اساس معرفت الهی به سوی کمال مطلق است.

* حج؛ آغاز حرکتی نو در زندگی

امام رضا(ع) فلسفه مناسک و اعمالی که در حج وارد شده را نشان از تحولی می دانند که حج در روح انسان به جای می گذارد و آن ابراز پشیمانی از گذشته و بازگشت به خویشتن است، رجعتی که باعث شروعی نو و هدفمند و جبران کننده خسارتهای گذشته است.

حج، از گذشته تاریک و پر گناه خارج شدن و از آنچه در گذشته انجام شده، توبه کردن است و برای آینده کار خوب و نیک را از نو آغاز کردن.(۶)

* حج؛ تمرین خودسازی

علی بن موسی الرضا(ع) در این رابطه معتقدند که: در حج بدن را به سختی انداختن، از زن و فرزند دور شدن و جان را از هواهای نفسانی و شهوات منع کردن است.(۷)

* راهی برای ادای حقوق اجتماعی

امام هشتم(ع) در ادامه می فرمایند: حج وسیله ای برای خارج کردن و جداسازی داراییها از یکدیگر و پرداختن حقوق فقرا و مستمندان است.

ادای حقوق مستمندان از راه پرداخت خمس و زکات اموال و لزوم جداسازی اموال قبل از سفر حج علاوه بر انجام واجب الهی باعث می شود تا انسان متوجه اطرافیان خود بوده و حقوقی که خداوند بر عهده او نهاده انجام دهد.

این فراز از پیام حضرت رضا(ع) به زائران کعبه، بعد اجتماعی و لزوم توجه به سایر افراد را یادآور می شود و این ویژگی را که حاجیان از نقاط مختلف برای همدلی در نقطه ای جمع می شوند روشن تر و لزوم فریاد رسی به مسلمانان را دو چندان ساخته و حس انترناسیونالیستی اسلامی را در مسلمین بارور می سازد. رشد این ویژگی در زائران، زمینه ساز وحدت اسلامی و حاکی از بلوغ اجتماعی مسلمین است.

پی نوشت ها:

۱- آل عمران/۹۷

۲- جامع العادات/ ج۲/ص۳۲۲

۳- بحارالانوار/ ج۹۶/ص۱۱

۴- وسائل الشیعه/ج۸/ ص۱۴/ حدیث ۵

۵- عیون اخبار الرضا/ باب ۳۴، نیز با همین مضمون روایتی از حضرت رضا(ع) در عیون اخبار الرضا(ع) ج۲ ص۱۷۴ خطاب به محمد بن سنان وارد شده است.

۶- همان ۷- همان ۸- همان

منبع:موسسه عمره سعادت