شاید این پرسش یرای ما که ـ بیشتر اوقات فراغت مان را امروزه پای جعبه سیاه تلویزیون نشسته‌ایم ـ ایجاد شود در ده‌های گذشته مردم چگونه اوقات فراغت خود را می‌گذراندند؟. یا مردم در گذشته نه چندان دور شبهای مناسبتی مانند ماه رمضان را علاوه بر حضور در مساجد در کجا‌ها می‌گذارندند. اما با پرس‌وجو از مردم شهر می‌شود نشانه‌ای پیدا کرد از سنت‌های فراموش شده، که اگر یادی از آنها نشود است برای ابد فراموش می‌شوند. یکی از این سنت‌ها، سنت سخنوری بود که مردم را به مکانها عمومی آن دوره مانند چایخانه‌ها می‌کشاند تا از افطار تا سحر سخن سخنوران نامی را با زبان شعر و حکمت و در قالب نمایش ببیند و گوش دهند. به همین دلیل به گفت‌وگو با علی عابدی نشستیم که در خدمت یکی از استادان این آیین سالها شاگردی کرده و سعی دارد این آیین را احیا کند.
* آنطورکه شنیده ایم از گذشته در ماه مبارک رمضان گروه زیادی از روزه داران در فاصله بین افطار تا سحر اوقات خود را در قهوه خانه ها سپری می کردند و تُرنا بازی و نقالی و غزلخوانی و ………… در این مغازه‌ها رواج داشته است اما شاید از همه اینها مهم تر آیین سخنوری و سردم خوانی است که خیلی ریشه ای است و به نظر می رسید که منقرض شده و سرنخی از آن باقی نمانده است با خبر شدیم که شما تنها کسی هستید که در این مورد اطلاعات مفیدی در دست دارید و مجالس متعدد سخنوری را برای بازنمایی ومستند سازی و اجرای تاتری آماده کرده اید خواهشمندم ضمن معرفی خود برایمان بازگو کنید؟ که چطور این نسخه ها . دست نامه ها و سرنخ ها را بدست آوردید؟ اساسا در باره اینکه آیین سخنوری چیست توضیحاتی بیان کنید؟
عابدی: من در یک خانواده مذهبی به دنیا آمده‌ام و مرحوم پدرم از میانداران زمینه خوانی بود. در سن ۸ سالگی توسط پدرم با مرحوم حاج آقا رضا خوشنویس و مرحوم دایی محمد قربانی و اخوان کاوه آشنا شدم. در این راه هم زمان دو آیین سنتی یکی سخنوری و دیگری زمینه خوانی را به جدییت دنبال کردم و علاقه و عشق زیادی برای یادگیری آین دو آیین داشتم.
سخنوری حدود هشتاد سال قبل از بین رفته است و تنها کسی که بازمانده از این آیین فاخر و کهن بود مرحوم حاج رضا خوشنویس بود و از آنجا که ایشان خود پیر سخنوری بود و سرآمد روزگار و آخرین بازمانده از این آیین کهن بود. و ملامت‌ها کشیده بود ابتدا از آموختن این آیین به من سر باز زد و می گفت چراغ این آیین خاموش شده است.
اما از آنجا که من از شنیده هایی که ایشان برایم نقل کرده بود عاشق و شیدای سخنوری شده بودم و با خواهش مرحوم پدرم ایشان محبت نمود و مرا به عنوان شاگرد پذیرفت و من در مکتب این استاد که یکی از نوابغ دهر در عرصه سخنوری و زمینه خوانی بود تا آخرین روز حیات این بزرگمرد تلمذ نمودم.
در قدیم و الایام در قهوه خانه‌ها و بناهایی که مساعد بود در ماه مبارک رمضان سردم می‌بستند و سردم خوانی می‌کردند. مکانی را که به آن سردم می‌نامیدند دارای اجزایی بود که هر کدام دارای ویژگی خاصی بود و از زنجیر قروق، سلسله، منزل، وجایگاه پیر و…….. که هر کدام نقشی مهم در اجرای نمایش داشتند.
به کسانیکه خصوصیاتی از قبیل محفوظات اشعار قدیم و جدید، فن بیان، آشنایی به دستگاه های موسیقی، بداهه گویی، آشنایی به علوم دینی و قرآنی و آشنایی به ادبیات را دارا بودند سخنور می نامیدند.
این سخنوران در محل سردم با هم جدال ادبی داشتند و می‌بایست از سلسله‌ها که در آنجا در هر سلسله ای که نماینده یک صنف بود جدال ادبی می‌نمودند. انشاء الله در مستند شرح کامل خواهم داد. اما فرمودید نسخه ها چطور بدستم رسید؟ مرحوم حاج رضا خوشنویس تمام آنچه که در عالم سخن داشت را در اختیار این حقیر گذاشت و جُنگ مرحوم حسینعلی آتش انداز که یکی از شاگردان مرحوم مشکین بود را که گنجینه ای از سخن و نوحه های زمینه خوانی است را به عنوان میراث دار وی به این حقیر سپرد و این حقیر در تمام این سالها در پی تحقیق و پژوهش دراین عرصه فعالیت نموده ام و هر آنچه از قدیم در این عرصه بوده را جمع آوری کرده ام و با عنایت خدا و ائمه هدی طرح های زیادی برای اجرای بستن سردم سخنوری آماده نموده ام.
* با این حساب ما در سخنوری با تلفیق و ترکیبی از ریتم و موسیقی و شعر و عرفان و سماع و نمایش و در واقع یک بار دراماتیک قوی سروکار داریم که می تواند اتفاق فرخنده ای برای نمایش ایرانی باشد چرا که علاوه بر تعزیه و نقالی و………… ما ناگهان با حلقه مفقوده ای مانند سخنوری روبرو می شویم که واجد عیار و امتیازات والایی در این شاخه است برای اجرای یک مجلس سخنوری به چه امکاناتی احتیاج داریم ؟ تاکنون چه کارهایی در این خصوص انجام داده اید؟
عابدی: برای اجرا سخنوری می‌بایست مکانی بزرگ در اختیار داشته باشیم تا بتوانیم سردم را آماده کنیم چون چیدمان سلسله و منازل و جایگاه پیرکه هر کدام مراتب عرفانی دارند در اجرای نمایش خیلی تاثیرگذار است.
می‌بایست در سلسله‌ها و منازل سخنورانی را برای جدال ادبی گمارد و اینها می بایست لباسهایی مخصوص سخنوران برایشان آماده کرد. تزیین خود سردم نیاز به بودجه قابل توجهی دارد. از همه مهمتر باید مستند این آیین ساخته شود تا عموم مردم با این آیین فاخر آشنا شوند زیرا ناگفته هایی در این آیین نهفته است که در مستند می توانیم به جزءجز آن بپردازیم و جا برای نمایش و اجرا بسیار دارد.
ما از سال ۹۰ برای ساخت فیلم مستند با چند شبکه مخصوصا شبکه مستند ارائه طرح کردیم اما تا کنون متاسفانه به خاطر عدم بودجه موفق به ساخت نشدیم. اما در همان سال ۹۰ موسسه مطالعات تاریخ معاصر به مدیریت جناب آقای دکتر موسی حقانی به ما لطف کردند و هر دو مقوله سخنوری و زمینه خوانی را در فصلنامه همان سال به ثبت رساندند و موسسه مطالعات به عنوان مشاور ما را یاری نموده اند و اخیرا طرحهای ما را به شبکه افق ارجاع داده اند انشاءالله بعد از رویت به ما خبر خوشی خواهند داد اما ناگفته نماند در خارج از کشور از من درخواست کرده اند که این کار انجام شود ولی به توصیه دوستان و علاقه شخصی خودم دوست دارم این کار در کشور عزیزم به ثمر برسد زیرا این آیین ملی و مذهبی ماست.
* به نظر می رسد همانطور که گفتید شما احتیاج دارید از طریق فیلم مستند این اطلاعات با ارزش را به طرزی موثر ثبت کنید و از طرف دیگر به نسل آینده انتقال دهید چون این آیین سخنوری اینطور که بنده برداشت کردم دارای جزییات کلیدی و دقیق وفراوانی است که احتیاج به توضیح و موشکافی دارد؟
عابدی: بله همانطور که فرمودید.آیین سخنوری حلقه مفقوده ادبی کشور ماست. شما در این آیین از زوایای مختلف اگر نگاه کنید به یک دایره المعارف برخورد خواهید کرد که هم بار فرهنگی دارد هم می توان نمایش اجرا کرد. در حین جدال ادبی انواع واقسام مشاعره را شاهد هستید.
اشعاری که ردو بدل می شود از معارف دینی برخوردار است سوال و جوابها بعضی از قرآن استخراج گردیده. شما اخلاق را به وضوح در این آیین می بینید. مراتب عرفان حکم فرماست چه نمایشی این ویژگیها را دارد. متاسفانه این آیین غریب است.
* چرا بساط سخنوری برچیده شد و این گسست پیش آمد؟ آیا کسی پس از آن تصمیم به احیای این آیین فاخر گرفت؟ در چنین مواقعی به نظر می رسد یک آلترناتیو(جایگزین) باید جوانه بزند تا آلام سخنوران برجسته را در این خصوص تا حدی التیام ببخشد . بعد از اینکه این اتفاق نامبارک در فرهنگ نمایشی ما افتاد سخنوران چه کردند؟
عابدی: در زمان پهلوی برخلاف آنچه که دم از دمکراسی می زد با هر پدیده ای که باعث رشد و شکوفایی استعدادها می‌شد به طور جدی برخورد می‌کردند. سخنوری یکی از آیین هایی است که قشر روشنفکری که در بطن اجتماع با مردم کوچه وبازار سروکار داشتند وعمدتا این جماعت با لایه های درونی اجتماع یعنی افرادی که سواد دارند نه به اندازه دکترا اما جزء استعدادها هستند و خلاقند و با طبقه متوسط و ضعیف معاشرت می نمودند و از مکانهایی مثل قهوه خانه و بناهایی که بتوانند مردم را دورهم جمع کنند و از چگونگی اوضاع اجتماع برایشان حرفی بزنند و مردم را آگاه کنند با بستن سردم در ماه مبارک رمضان تمام حرفهایشان را در قالب شعر می گفتند و در بین تماشاچیان همه قشری وجود داشت اعم از سیاسیون. ادبا. شعرا. تجار… در دوران رضاخان برخورد و سرکوب شروع شد ودر دوران محمد رضا به اوج خود رسید.
آنگونه که استادم مرحوم خوشنویس می فرمود عرصه را بر سخنوران تنگ کردند و برخوردها امنیتی شد و اکثر سردمها را بستند و قفل زدند بعد از چند سالی دوباره به مدت کوتاهی چند سردم آماده شد اما این یک توطئه بود از طرف حکومت زیرا می خواستند قداست سخنوری و سردم را که مراتب عرفانی عالی داشت را بشکنند و توسط چند سخنور شروع به چرند خانی کردند مرحوم خوشنویس از این موضوع مطلع می شود و به همراه مرحوم چهل تن این سردمها را قفل کردند.
یعنی اینکه یک تنه از پشت زنجیر قروق تا جایگاه پیر مشاعره می کند و همه سلسله ها و منازل راطی نموده و پیر را از جایگاه به پایین می کشد و وقتی آن مکان را تعطیل می کند و قفل بر سردم می زند می گوید در این سردمها بیماران سعب العلاج را می آوردند و شفا می گرفتند این مکانها حرمت دارند هیچ سخنوری بدون وضوع وارد سردم نمی شد. ایشان فرمودند از آن روزگار تا کنون چراغ سردم خوانی خاموش شد چون حاکمیت نمی خواست مردم کوچه وبازار از آگاهی بهرمند باشند. آری واقعا در این مکانها می توان انسانهای با استعداد را جستجو کرد. اما مرحوم خوشنویس که خود یکی از نوابغ دهر در روزگاربود و در زمینه خوانی هم استاد بود بعد از تعطیل شدن سردم خوانی در عرصه زمینه خوانی تلاش وافری کرد. ایشان در تهران فعال بود و یار غار ایشان در زمینه خوانی در شهر ری مرحوم دایی محمد قربانی بود که بنده افتخار داشتم هم زمان از این دو استاد در یادگیری دو آیین مذهبی و ملی وسنتی زمینه خوانی و سردم خوانی تا آخرین روزهای عمر شریفشان بهره مند گردم.
*شما اشاره به سنت زمینه خوانی کردید لطفا در مورد مجالس زمینه خوانی و شکل نوحه ها و فرآیند موسیقایی آنها برایمان توضیح دهید؟
عابدی: زمینه خوانی را مرحوم مشکین با همکاری عارف قزوینی ابدا نمود مرحوم مشکین اشعاری در قالب نوحه سروده که دارای ریتم موسیقایی است. نوحه ها در دستگاه های مختلف اعم از ماهور.دشتی. سه گاه. چهارگاه ، همایون و…………و بعضی ها را مرکب و با استفاده از گوشه ها. مرحوم مشکین در سرودن این نوحه ها از بلاغت مثال زدنی برخوردار بوده چرا که اولا نوحه از ابتدا تا تخلص در دستگاه موسیقی سروده شده و بعد اینکه از مقاتلی مانند لهوف سیدابن طاوس و منتهی الامال .نفس المهموم و مقاتل دیگر استفاده نموده است .البته شاعرانی دیگر مانند مشفق. مبهوت. مفلوک و یا شاعران معاصر مانند مرحوم حاج احمد صالح که ایشان سخنور هم بودند. و یا دوست عزیزم جناب آقای حاج ابراهیم ذوالفقاری متخلص به حجت نیز در سبک زمینه خوانی نوحه سروده اند اما نوحه های مرحوم مشکین به عنوان مرجع در این آیین گهن از ویژگیهای خاصی بخوردار است.
در جواب سوال شما بله الان هم زمینه خوانی اجرا می شود در تهران از قدیم الایم دو پاتوق در شبهای چهارشنبه در مسجد حوض و در شبهای پنج شنبه در مسجد بین الحرمین بازار تهران برقرار بود و اکنون نیز برقرار است و خوشبختانه جوانان به این سبک فاخر علاقه مندند.
در شهر ری نیز از قدیم چند پاتوق مجلس زمینه خوانی برقرار بود که قدمت زیادی دارند و هم اکنون نیز مجالس برگزار می گردد.
پاتوق کوی معینی که میاندار آن پاتوق مرحوم پدرم بود و هم اکنون حاج اکبر کاوه و برادرشان حاج کاظم کاوه که هر دو از اساتید این حقیر هستند به عنوان بزرگتر حضور دارند و این پاتوق در شب های دوشنبه برگزار می گردد.
یکی دیگر از پاتوقها که قدمت دارد در شبهای جمعه پاتوق هاشم آباد است و دیگر پاتوق نفرآباد آن هم در شبهای جمعه می باشد البته یکی دو پاتوق دیگر هم مراسم زمینه خوانی برگزار می گردد و آن هم در شبهای شنبه می باشد.
خوشبختانه پاتوقی چند سال است که جوانان در آن شرکت می کنند و با شورو شوق فراوانی جهت یادگیری این سبک عزاداری در شهرری تاسیس گردیده بنام جواد الائمه(ع) که خوشبختانه مدیریت آن بدست جوانان است و امیدوارم با همین شور اشتیاق در فراگیری صحیح نوحه ها تلاش نمایند و این پاتوق هم در شبهای جمعه در حسینیه ابولفضلیها (ع) منعقد است.
*برای نوحه های زمینه خوانی که در دست دارید چه برنامه هایی دارید و فکر می کنید نهایتا احیای آیین هایی مانند سخنوری و زمینه خوانی چقدر و چگونه می تواند در جامعه اثرگذار باشد؟
عابدی: در جواب شما باید بگویم تمام نوحه های مشکین و همه شاعرانی که نوحه در سبک زمینه سروده اند و حدود صد نوحه هم خودم سرودم همه را به همراه اشعاری که در قالبهای مختلف ازقبیل سخن. غزل و مسمط. مخمس و… را به چاپ خواهم رساند به همراه دی وی دی سبکها و نت نوحه ها در اختیار علاقه مندان خواهم گذاشت تا انشاءالله توشه ای برای آخرتمان گردد.
در عصری که ما زندگی می کنیم و از هر سو مورد هجمه دشمنان دین خدا و عترت الله هستیم اگر می خواهیم در این جنگ پیروز بشویم باید به آیین های ملی مذهبی وسنتی بها بدهیم جواب تهاجم فرهنگی شعار نیست باید فیلم خوب نمایش خوب .شعر خوب خلاصه هرکسی به اندازه توانش در این میدان بکوشد هر دو آیین چه سخنوری و چه زمینه خوانی خیلی از مشکلات فرهنگی ما را برطرف می کند ما اگر درست به آیین زمینه خوانی بنگریم همه دغدغه ها مقام عظمای ولایت در مداحی را می توانیم از بین ببریم چون این نوحه ها هم از روی مقتل سروده شده هم وزن و ریتم دارد من حاظرم افرادی که با موسیقی آشنا هستند حضور داشته باشند و در حضور مراجع تقلید تک تک این نوحه ها را بخوانم و اساتید موسیقی بگویند که در چه دستگاهی سروده شده و مراجع نیز احسنت بگویند چون اینها تمام حزن و سوزو گدازاست.
* بعنوان حُسن ختام اگر صحبتی دارید بیان فرمایید؟
عابدی: من به عنوان حسن ختام از خبرگزاری محترم فارس تشکر می کنم همچنین از شما و در نکته پایانی عاجزانه از همه مسولین نهادهای فرهنگی خواهش می‌کنم که ما را در این عرصه یاری نمایند وبرای اینکه آیین فاخر سخنوری دوباره شکوفا گردد نیاز به همکاری همه نهادهای فرهنگی دارد چرا که همانطور که عرض کردم با شکوفا شدن این آیینها ما می توانیم در مقابل دشمنان بایستیم و جوانان علاقه مند به این آیین ها هستند. من از موسسه مطالعات تاریخ ومعاصر صمیمانه تشکر می کنم که همواره مارا در این راه ارشاد نموده و به عنوان مشاور در امور این دو آیین با ما همکاری صمیمانه ای داشته اند.
منبع : فارس
