نودیها : هنگامی که در جامعه ما بلایی روی می دهد اعم از حوادث طبیعی مثل سیل و زلزله و بیماری‌هایی مانند کرونا مسئله بلا در فضای رسانه ای مطرح می شود.
گویی دو گانه ای شکل می گیرد و عده‌ای تلاش می کنند تا انواع و اقسام بلاها را صرفاً حاصل گناه بدانند از طرف دیگر هم عده‌ای کاملاً در تلاش هستند تا تاثیر گناه و معنویات را بر بلاها نفی کنند و آنان را صرفاً مادی نشان دهند.
به نظر می رسد این مسئله حاصل اطلاعات کم نسبت به معارف اسلامی و نداشتن نگاه جامع به آیات و روایات و معارف اسلامی است. مفسده این نوع نگاه غلط ایجاد یک تعارض موهوم بین دین و علم است که بعضاً منجر به بدبینی نسبت به دین میشود.
در همین راستا با حجت الاسلام و المسلمین دکتر صفدر الهی راد عضو هیئت علمی گروه کلام و فلسفه دین موسسه امام خمینی و مدیر سابق طرح ولایت کشوری به گفت‌وگو نشسته ایم:
حجت الاسلام الهی راد در پاسخ به این سوال که اساساً بلا به چه معناست گفت
وقتی میگوییم بلا، یعنی از آن چیزی صحبت می کنیم که خوشایند و سازگار طبع ما نیست و مردم از وقوع آن تنفر دارند. مقابل مفهوم بلا خیر مطرح است که خوشایند و سازگار با طبع هر انسانی است.
هم مرحوم ملاصدرا و هم ابن سینا به این مسئله اشاره دارند که خیر آن چیزی است که انسان به آن میل دارد و شر همان چیزی است که انسان از آن فرار می‌کند البته بلا انواعی دارد از جمله بلایای طبیعی و بلایای اخلاقی.
عضو هیات علمی موسسه امام خمینی در پاسخ به این سوال که اساساً فلسفه نزول بلا چیست و چرا این فعل از خداوند صادر می شود گفت:
خداوند انسان را طوری آفریده است که بتواند به بالاترین مقام حتی بالاتر از مقام ملائکه برسد و لازمه این امر این است که انسان بتواند بین خیر و شر انتخاب کند و اختیار داشته باشد.
لازمه به کمال رسیدن و به مقامات عالی رسیدن این است که زمینه امتحان فراهم باشد زمینه انتخاب بین خیر و شر فراهم باشد و انسان در حالات مختلف قرار بگیرد و با اختیار خود بین خیر و شر خیر را انتخاب کند، و این مسئله است که انسان را از سایر مخلوقات متمایز می‌کند و به او توانایی این را می دهد که از همه مخلوقات حتی فرشتگان بتواند به مقام بالاتری دست پیدا کند.
فرشتگان گرچه اختیار دارند اما آنان شهوت ندارند فلذا آنان زمینه خطا و اشتباه ندارند اما انسان این زمینه را دارد و به همین جهت اگر در امتحانات و دو راهی ها خیر را انتخاب کند مقامش از فرشتگان بالاتر است.
پس لازمه کمال انسان و رسیدن انسان به مقامات عالیه و آن مقامی که برتر از همه مخلوقات است این است که زمینه آزمایش و امتحان و بلا و سختی وجود داشته باشد لذا این بلایایی که صادر میشود زمینه لازم برای کمال انسان و رسیدن به مقامات عالیه او است.
دکتر الهی راد در پاسخ به این سوال که اساساً بلا چند نوع است و آیا بلای ارزی و سماوی داریم یا خیر گفت:
با توجه به مسئله توحید هیچ اتفاقی در عالم جدای از خواست خدا نیست. همه چیز عین فعل و اراده خداست و هیچ چیز را نمی توان از فعل خدا جدا کرد. اما یک تقسیم بندی دیگری می کنیم تا بهتر بلایا را بفهمیم.
برخی بلایا هستند که منشاء آنها مادی است که البته این بلایا هم جدای از فعل و اراده خداوند متعال نیست.
بلای دیگری هم مطرح است با عنوان بلایای معنوی که به روحیات و مشکلات روحی مربوط می شود یعنی شرایطی برای انسان به وجود می‌آید که انسان در آن زمینه مامور به صبر می شود.
این بلا هم مانند بلایای قبلی منشا اش خداوند است و جدای از فعل و اراده الهی نیست.
اینکه بلایای را به ارضی و سماوی تقسیم‌بندی کنیم به این معنا که بلایای ارضی ربطی به خدا ندارند این تعریف در منظومه توحیدی ما جایی ندارد.
مدیر سابق طرح ولایت در پاسخ به اینکه بلا چه چقدر به اعمال و گناهان بندگان مربوط میشود گفت:
لازمه عالم مادی این است که هرچیزی عواقبی به دنبال دارد و این مسئله به خاطر اصل علیت است که اگر علتی به وجود آمد، معلولی به دنبال خواهد داشت لذا اینکه هر اتفاقی بیفتد ما آن را به یک فلسفه خودساخته وصل کنیم کار صحیحی نیست.
آیا میشود خداوند متعال به خاطر اعمال بندگان، بلایا و مشکلاتی را ایجاد کند؟ بله قطعاً این مسئله صحیح است و این امکان وجود دارد اما نگرانی و تذکر ما این است که عده‌ای نگاه جامع به آیات و روایات ندارند و به همین دلیل هر بلایی را صرفاً به مسئله گناه مربوط می‌دانند که این نگاه، نگاه صحیح و جامعی نیست.
وقتی به مجموعه آیات و روایات اسلامی مراجعه می‌کنیم می‌بینیم فلسفه بلایا به سه بخش تقسیم شده است:
۱ – بلاها عامل توجه بیداری و توفیق توبه می شود:
برخی از آیات و روایات فلسفه برخی از بلایا را این می دانند که انسانها را متذکر کند و آنها را بیدار کند و توفیق توبه و تضرع در برابر خداوند را در آنها ایجاد کند از جمله آیاتی که می‌توان در این بخش به آن استناد کرد آیه چهل و دوم سوره انعام و آیه هشتم سوره زمر است همچنین در بخشی از خطبه ۱۹۲ نهج البلاغه به آن اشاره شده است.
۲- عامل دوم بلایا گناهان است یعنی گناه و اعمال بد انسان ها باعث نزول برخی از بلایا می شود. آیه سی سوره شوری مستند این نوع از بلا است.
همچنین در روایتی زیبا از امام صادق علیه السلام به این مسئله اشاره شده است:
إِنَّ اَلْعَبْدَ إِذَا کَثُرَتْ ذُنُوبُهُ وَ لَمْ یَکُنْ عِنْدَهُ مِنَ اَلْعَمَلِ مَا یُکَفِّرُهَا اِبْتَلاَهُ اَللَّهُ بِالْحُزْنِ لِیُکَفِّرَهَا .
امام صادق عَلَیْهِ السَّلاَمُ فرمود:
به راستى اگر بنده‌اى گناهانش زیاد شود و عملى نداشته نباشد که کفّاره گناهانش گردد، خداوند او را به غم و اندوه مبتلا مى‌گرداند تا کفّاره و جبران کننده گناهانش باشد.
در این بخش بلا با توجه به گناهان و اعمال ناشایست بندگان، گاهی برای توبیخ و گاهی برای این که کفاره گناهان باشد نازل می شود.
۳- بلایایی که امتحان الهی است و موجب تکامل و رشد انسان میشود:
همان طور که گفتیم بلا و ناگواری ها و دوراهی ها لازمه تکامل انسان است که انسان در دوراهی ها بین خیر و شر خیر را انتخاب کند و به مقامات عالیه نائل شود.
آیه ۳۵ سوره انبیا و آیه ۱۵۵ سوره بقره مستندات قرآنی این بخش است. همچنین در روایتی از معصوم علیه السلام به این مسئله اشاره شده است:
عن أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِنَّ فِی اَلْجَنَّهِ مَنْزِلَهً لاَ یَبْلُغُهَا عَبْدٌ إِلاَّ بِالاِبْتِلاَءِ فِی جَسَدِهِ .
امام صادق علیه السّلام فرمود: در بهشت مقامى است که هیچ بنده‌ئى بآن نرسد، جز با بلائى که (در دنیا) به بدنش رسد.
لذا باید بدانیم که بلا یا سه دسته اند و ما چون معصوم نیستیم و علم غیب نداریم نمی توانیم با قاطعیت بگوییم که فلان بلایی که نازل شده است علتش دقیقا کدام یک از فلسفه های نزول بلا است.
ما باید نگاه جامع داشته باشیم لذا نه با قاطعیت می توانیم بگوییم که فلان بلا صرفاً و فقط به خاطر گناه است نه با قاطعیت می توانیم بگوییم که فلان بلایی که نازل شده است ربطی به گناه و اشتباه بندگان ندارد ممکن است مربوط به گناه بندگان باشد و یا ممکن است ارتباط به سایر فلسفه‌های نزول بلا باشد که عرض شد.
نکته قابل توجه این است که در همه این سه دسته و در همه بلا ها باید تضرع و توجه به سمت خداوند و توبه و استغفار از گناهان باشد چرا که همه اینها امتحان الهی و زمینه قرب الهی و به کمال رسیدن انسان است.
دکتر صفدر الهی راد در پاسخ به این سوال که آیا در آخرالزمان بلا بیشتر میشود یا خیر و آیا کرونا نشانه نزدیک شدن ظهور است یا خیر گفت:
هر اتفاقی که می افتد آن را به علائم ظهور و نزدیک شدن ظهور حضرت ولی عصر وصل می کنند و این مسئله ناشی از آن است که آنان نگاه جامع به روایات ندارند و این کار صحیح نیست. در مجموعه روایات ظهور شاخص‌ها و علائم ظهور داریم اما این مسئله اشتباه است که به مجموعه روایات و نشانه ها و شاخصه های ظهور نپردازیم و صرفاً با توجه به برخی از روایات هر اتفاقی که می‌افتد آن اتفاق را به ظهور حضرت وصل کنیم.
بله در مجموعه روایات داریم که در آخرالزمان فساد و مشکلات و بلیات و اضطرار ها و تشنگی مردم در نجات خواستن از خدا و منجی او زیاد می شود اما این طور نیست که هر ناگواری را که می بینیم بگوییم الان وقت ظهور است.
آرزوی همه ما این است که امام زمان علیه السلام همین جمعه ظهور کنند اما دلیل نمی‌شود که با نگاه ناقص به روایات مردم را اذیت کنیم و هر مسئله را بدون علم و به‌طور ناصحیح به ظهور حضرت وصل کنیم چرا که مردم به ما اعتماد دارند و اگر دروغمان دربیاید در اصل ظهور تردید می‌کنند و این مفسده بزرگی است.
وظیفه ما تعیین زمان ظهور نیست بلکه وظیفه ما عمل به تکالیف و وظایف خودمان است.
حجت الاسلام الهی راد در پاسخ به این سوال که چه چیزهایی در دفع بلا موثر است؟ آیا در مواجهه با بلایا صرفاً باید به توسل و تضرع روی بیاوریم یا صرفاً به مسائل پزشکی و بهداشتی و مادی توجه کنیم گفت:
اگر ویژگی این عالم ماده که در آن زندگی می‌کنیم تاثیر و تاثر است پس اگر این ویروس آمد تاثیر خواهد کرد.
آیا این مسئله در حرم های اهل بیت علیهم السلام استثنا شده است؟!
آیا معصومین علیهم السلام بیمار نمی‌شدند و به طبیب مراجعه نمی کردند؟!
امیرالمومنین علیه السلام با اینکه معصوم است و علم غیب الهی دارند و شخصیت های اطراف ایشان معصوم و یا از مقرب ترین بندگان خدا هستند در هنگام ضربت خوردن ایشان طبیب بالا سر ایشان می آید و دارو تجویز می کند.
در روز عاشورا امام حسین علیه السلام و اصحاب ایشان آیا تشنه نشدند؟!
آیا معصومینی که با اثر سم به شهادت رسیده‌اند سم بر آنها تاثیر نکرده است؟!
خدا اراده کرده است که این عالم در شرایط عادی جلو برود.
خدا را شاکریم که انقلاب عقلانیت بسیاری را وارد فضای دینداری کشور کرد و اسلام ناب هم این است که دین احکام و معارف معقول و منطقی دارد نه متحجرانه و تک بعدی.
رهبری عظیم‌الشأن انقلاب به عنوان یک مجتهد زمان شناس وقتی مسائل پزشکی را رعایت می کنند و مردم را دعوت به رعایت می‌کنند معنایش این است که همه مسائل پزشکی باید رعایت شود.
اگر بخواهیم با منطق متحجران جلو برویم پس نباید در حرم های اهل بیت جاروکشی وجود داشته باشد. نباید در حرم های اهل بیت خادمی وجود داشته باشد. با این نکته دروغین که حرم های اهل بیت کثیف نمی شوند، میکروب نمی‌گیرند و نجس نمی‌شوند هر کاری که دلمان خواست بکنیم این چه منطقی است؟!
خب حالا که گفتیم باید مسائل پزشکی و بهداشتی را رعایت کنیم سوال این است که حالا که عالم عالم تاثیر و تاثر و علت و معلول است پس نباید دعا و توسل انجام دهیم؟! این هم اشتباه است باید نگاه جامع داشته باشیم. اتفاقا به ما گفته‌اند تضرع کنید در برابر خدا، دعا کنید، توسل کنید، توکل کنید و به معنویات اهمیت بسیاری بدهید حتی اهل بیت علیه السلام فرمودند که نمک سفره تان را هم از ما بخواهید.
پس باید نگاه جامع داشت توسل و توکل و دعا و معنویت در عرض رعایت مسائل پزشکی و بهداشتی نیست که بگوییم یا باید توسل کنیم و یا باید مسائل پزشکی را رعایت کنیم بلکه اینها در طول هم هستند هم باید به معنویات و توکل و توسل و دعا اهمیت زیادی داده شود و هم باید کاملا مسائل پزشکی و بهداشتی رعایت شود و ما این مسائل را از سیره خودِ معصومین علیهم السلام یاد گرفته ایم.
در پایان ضمن تشکر از حوصله مخاطبان عرض می کنم که بنده پژوهشی در باب بلایا و شرور انجام داده‌ام که آن را به پیوست تقدیم علاقه مندان می کنم.
